برنامه مديريت پسماند شامل مراحل تفكيك (جداسازي ) درمحل توليد، جمع آوري و برچسب گذاري، حمل و نقل تا محل بي خطرسازي، مرحله بي خطرسازي يا آمايش (Treatment)، بسته بندي ، ذخيره ( انبارش ) موقت، حمل ونقل ازمحل توليد وبارگيري ونيز مرحله دفع نهايي می باشد. كه در اين مبحث، ما به مرحله آمايش و دفع نهايي (امحاء) از مراحل مديريت پسماند ونيز فرآيند شستشو مي پردازيم. نوع پسماند: 1- پسماندهاي عادي ويا خانگي : اين گروه از پسماندها بايد در محل توليد ازپسماندهاي عفوني جداشوند، درغير اين صورت در گروه پسماندهای عفونی قرار می گيرند . همچنين اين نوع پسماندها بايد از انواع پسماندهاي تيزوبرنده، شيميايي، راديواکتيو و نظاير آن درمبداء توليد تفکيک شوند. وگرنه تمامي حجم پسماند آلوده تلقي مي شود.اين گونه پسماندها در كيسه هاي ضخيم سياه رنگ دفع مي شوند. 2- پسماندهاي عفوني :حاوي تعداد کافی باکتري ، ويروس ، قارچ ،انگل وغيره برای ايجاد بيماري می باشند . مانندسرم و ساير مايعات آلوده بدن، مدفوع، کشتهاي ميکروبي، اجسام تيزوبرنده آلوده، سواب آلوده ، حيوانات آزمايشگاهي آلوده درآزمايشگاههاي تحقيقاتي وغيره به تفكيك نحوه مديريت پسماندهاي عفوني و نيز فرآيند شستشو در مورد وسايلي كه وارد چرخه كاري مي شوند، به طريق ذيل مي باشد: آمايش و دفع پسماندهاي آلوده : تمامي ظروف يك بار مصرف حاوي محيط هاي کشت ميکروبي بايد در كيسه مخصوص اتوكلاو (ترجيحاً زرد رنگ وبا علامت خطر زيستي) قرار داده شده و تحت شرايط استاندارد آنها را اتوكلاو نموده وسپس در كيسه زباله ضخيم سياه رنگ دفع شوند. لوله های يک بار مصرف حاوي لخته خون ، سرم وديگر مايعات بدن را ترجيحاً در کيسه مخصوص اتوکلاو قرار داده و اتوکلاو نموده ودر كيسه زباله ضخيم سياه رنگ دفع مي نماييم ويا در صورت رعايت نمودن اصول ايمني، لخته ومايعات بدن (با حجم زياد) را در سينک مخصوص اين کار با جريان ملايم آب تخليه نموده وسپس در ماده سفيد کننده خانگي با رقت 10/1به مدت حداقل يک ساعت قرار مي دهيم ويا در شرايط استاندارد توسط شهرداري حمل و در پسماند سوز آمايش گرديده ويا در زير زمين دفن بهداشتي مي شود.وسايل فوق جهت حمل درکيسه زباله زرد رنگ(با علامت خطر زيستي) قرار مي گيرند. دستكش آلوده به خون ويا سرم، پنبه آغشته به خون، سواب واپليكاتور آلوده، ديسك هاي تشخيصي آلوده ونظاير آن را را در كيسه مخصوص اتوكلاو، قرارداده و تحت شرايط استاندارد اتوکلاو نموده و در کيسه زباله ضخيم سياه رنگ دفع مي نماييم ويا درکيسه زباله زرد رنگ(با علامت خطر زيستي) جهت حمل در شرايط استاندارد توسط شهرداري قرار داده و در پسماند سوزآمايش شده ويا در زير زمين دفن بهداشتي مي شود. (در مورد سواب ، اپليكاتور ، ديسك هاي تشخيصي آلوده ونظاير آن مي توان قبل از حمل توسط شهرداري آنها رادر محلول سفيد كننده خانگي با رقت 10/1قرار داد.) نوارادراراستفاده شده را در محلول سفيد كننده خانگي با رقت 10/1به مدت حداقل يک ساعت قرار داده و ويا درکيسه زباله زرد رنگ(با علامت خطر زيستي) قرار داده ودر شرايط استاندارد توسط شهرداري حمل و در پسماند سوز آمايش شده ويا در زير زمين طبق شرايط استاندارد دفن مي شود. از آنجا که مدفوع مي تواند به عنوان يک منبع مهم ويروس، باکتري و انگل وغيره محسوب شود، معمولاً جهت آمايش نمونه هاي مدفوع بايد از روش سوزانيدن استفاده شود.بنابراين ترجيحاً بايد ظروف حاوي نمونه هاي مدفوع در شرايط استاندارد توسط شهرداري حمل و در پسماند سوزآمايش شود. به منظور جلوگيري از ايجاد آلودگي در زمان حمل ونقل ودفع ، محلول فرمالين 5 يا 10 در صد در ظرف مدفوع حاوي انگل به نسبت سه حجم فرمالين و يك حجم مدفوع ريخته و به مدت حداقل نيم ساعت آن را نگهداري مي نماييم وسپس آنها را جهت حمل توسط شهرداري درکيسه زباله زرد رنگ(با علامت خطر زيستي) قرار مي دهيم . نبايد بيش از سه چهارم حجم کيسه ها ي حاوي پسماند پر شود، تا بتوان به آساني درآنها را بست. بديهی است که مايعات نبايد مستقيما در داخل کيسه ريخته شوند، بلکه بايد ظروف حاوي آنها در کيسه قرار گيرد. درصورت لزوم جهت دفع پسماند، مي توان ازدوکيسه استفاده نمود. بايد بوسيله استفاده از انديكاتورهاي شيميايي وبيولوژيكي از صحت عملكرد دستگاه اتوكلاو در مورد پارامترهاي زمان، درجه حرارت وفشاراطمينان حاصل نمود. 3- پسماندهاي تيزوبرنده : اين گونه پسماندها مي تواننددر بدن ايجاد جراحت نمايند مانندسرسوزن، لانست ،تيغه اسکالپل، تيغه ميکروتوم، شيشه هاي شکسته، لوله هاي مويينه(ميكروهماتوكريت)، سرسمپلر،لام، اسلايدهاي رنگ آميزي شده و غيره که مي توانندآلوده وياغيرآلوده باشند. اين گونه پسماندها بايد درظروف ايمن (Safety Box) ريخته شوند. اين ظروف بايد دربرابرضربه و سوراخ شدگی مقاوم باشند.در آنها کاملاً بسته شده و نشت ناپذير بوده و قابل اتوکلاو شدن باشند . وقتي که سه چهارم محفظه پرشد، اتوکلاو و سپس به طريقه بهداشتي دفع شوند. سرسوزن ها ترجيحاً همراه با سرنگ ها درمحفظه مقاوم (ظروف ايمن) قرارداده شوند. در غير اين صورت جهت جدا نمودن سرسوزن از سرنگ بايد از محل هاي تعبيه شده در قسمت در اين ظروف استفاده كرد وسرنگ ها رادر كيسه مخصوص اتوكلاو قرار داده واتوكلاو نموده ودر كيسه زباله ضخيم سياه رنگ دفع مي نماييم. همچنين نبايد اقدام به شکستن، بريدن ويا خم کردن سر سوزن ها نمود، زيرا خطر فرورفتن سر سوزن وايجاد آئروسل وجود دارد. نحوه دورريز تيغ های برنده در تجهيزاتی مانند ميکروتوم وکرايواستات نيز بايد مورد توجه قرار گيرد و تيغ ها ي غيرقابل استفاده درظروف ايمن قرار داده شده و دفع گردد. • نکته مهم : پسماندهاي تيز وبرنده نبايد درکيسه هاي پلاستيکي جمع آوري شوند. پسماندهاي تيزوبرنده آلوده علاوه برخطر بريدگي وايجاد جراحت، خطر انتقال آلودگي را نيز به دنبال دارند. 4- پسماندهاي شيميايي : شامل انواع موادومعرفهاي آزمايشگاهي،کيتهاي تشخيصي، موادضدعفوني کننده، مواد خورنده وسوزاننده ، موادآتش زا، سمي ، سرطان زا، واکنش زا، قابل انفجار و غيره مي باشند. پسماندهای شيميايی در سه گروه کم خطر و پرخطر وبی خطر قرار می گيرند و مرحله تفکيک بايد در باره اين پسماندها نيز به خوبي اجرا شود. پسماندهاي کم خطر : حاصل کار با برخی از محلول ها وکيتهاي تشخيصي بوده وهمچنين كيت هاي تاريخ گذشته را نيزشامل مي شود. كه بايد طبق توصيه شركت سازنده ويا وارد كننده با توجه به برگه اطلاعات ايمني مواد شيميايي Safety Data Sheet = MSDS) Material ( موجود دركيت عمل نمود وياجهت آمايش پسماندهاي شيميايي حاصل از کار با کيت هاي تشخيصي مي توان آنها را بامقاديرزيادي آّب رقيق کرده ودر فاضلاب دفع نمود. بايد توجه نمود که قبل از اين عمل نبايد پسماندها باهم مخلوط شوند. ترجيحاً يک سينک مخصوص به اين امر اختصاص داده شود. پسماندهاي شيميايي پرخطر : حاصل کار با مواد شيميايي قابل انفجار، قابل اشتعال، خورنده، سوزاننده، سمي ، بسيار سمي ،واکنش زا، سرطان زا ،التهاب زاو مضرمي باشد. كه براي دفع انها بايد طبق توصيه شركت سازنده ويا وارد كننده با توجه به برگه اطلاعات ايمني مواد شيميايي(MSDS) مربوطه عمل نمود. همچنين آزمايشگاه ها مي توانند با توجه به نوع پسماند، آنها را در ظروف شيشه اي و يا پلاستيکي مقاوم به طور جداگانه جمع آوري نموده وسپس طبق توصيه مراکزتوليدکننده، توزيع کننده وياواردکننده موادشيميايي اقدام به رقيق سازي با آب، خنثي سازي با مواد خنثي کننده وروش هاي ديگربر حسب نوع ماده نمايند. اجراي اين مراحل نياز به برنامه های آموزشی دارد. پسماندهاي بی خطر : حاصل کاربا موادي مانند اسيدهاي آمينه، قندها وغيره مي باشند که خصوصيات پسماندهای کم خطرو پرخطر را ندارند. 5- پسماندهاي پرتوزا پسماندهای پرتوزا شامل مواد و وسايلي هستند که آلوده به موادپرتوزا می باشند. مسئوليت برنامه ريزي در مورد چگونگي مديريت پسماندهاي پرتوزا وحمل ونقل ودفع اين مواد به عهده سازمان انرژي اتمي است. ميزان ونحوه دفع پسماندهاي پرتوزا بايد طبق قوانين سازمان باشد واگر ميزان پسماند توليدي بسيار زياد باشد، سازمان در ارتباط با نوع وحجم اين گونه پسماندها ، خودرا موظف به حمل آنها مي داند. نکته مهم اين است که پسماندهاي آلوده به موادپرتوزا بايد در مبدأً توليد، از ساير پسماندها تفکيک شوند، زيرا در غير اين صورت کليه پسماندهاي توليد شده جزء پسماندهاي پرتوزا تلقي مي گردند. بسته بندي و جمع آوري پسماندهاي پرتوزا بايد با استفاده از ظروف مورد تاييد سازمان انرژي اتمي ايران استفاده شودکه اين ظروف بايد داراي برچسب مخصوص حاوی علامت خطر اشعه وهمچنين نوع پسماند باشند. معمولاً درآزمايشگاههاي تشخيص طبي ايران از روش هاي دفع در فاضلاب، ذخيره جهت تجزيه و يا حمل توسط سازمان انرژي اتمي استفاده مي شود. معمولاً دفع پسماندهاي مايع پرتوزا در فاضلاب انجام مي شود كه بايد ازسينک مخصوص اين کار استفاده شود و قبل از دفع، متناسب با ميزان و غلظت پسماند ، باآب رقيق گردد . اين سينک بايد با علائم هشدار دهنده خطر اشعه مشخص شود. بايد توجه نمود که اگر نيمه عمر ماده پرتوزا کوتاه بوده و با نگهداري صحيح تجزيه مي گردد، نبايد از طريق سيستم فاضلاب دفع شود، بلکه بايد مطابق با استانداردهاي سازمان در محل مخصوصي جهت فرآيند تجزيه ذخيره شود. نحوه شستشوي وسايل آلوده : از آنجا كه بخشي از فرآيند مديريت پسماند در ارتباط با فرآيند شستشو مي باشد، به طور خلاصه به نحوه شستشوي وسايل آلوده مي پردازيم. پليت هاولوله هاي شيشه اي حاوي کشت ميکروبي را در كيسه مخصوص اتوكلاو قرار داده و تحت شرايط استاندارداتوکلاو نموده سپس فرآيند شستشو را انجام داده و جهت سترون سازي در فور تحت شرايط 180-160 درجه سانتيگراد به مدت 2 تا 4 ساعت قرار مي دهيم. لوله ها ويا ساير ظروف شيشه اي حاوي لخته خون، سرم ويا ديگر مايعات بدن را ترجيحاً در کيسه مخصوص اتوکلاو قرار داده و اتوکلاو نموده ويا در صورت رعايت نمودن اصول ايمني، لخته ومايعات بدن (با حجم زياد) را در سينک مخصوص اين کار با جريان ملايم آب تخليه نموده وسپس در ماده سفيد کننده خانگي با رقت 10/1به مدت حداقل يک ساعت قرار مي دهيم ، سپس شستشوداده و جهت سترون سازي در فور مي گذاريم. بايد بوسيله استفاده از انديكاتورهاي شيميايي وبيولوژيكي از صحت عملكرد دستگاه فوردر مورد پارامترهاي زمان ودرجه حرارت اطمينان حاصل نمود. دكتر شهلا فارسي مدير ايمني وبهداشت آزمايشگاه مرجع سلامت مهر 1388